ბრინჯაოს ხანაში ხევსურეთი უკვე დასახლებული იყო.შემდეგ ვხვდებით ცნობას,რომ ფშავ-ხევსურეთმა მირიანის მოთხოვნით არ მიიღო ქრისტიანობა.ხევსურები წარმოშობით ფშაველები არიან.ფშავიდან მოხდა მიგრაცია ჩრდილოეთით.ტერმინი ხევსურეთი მე-15 საუკუნიდან გამოიყენება.ამის გამო ამბობდნენ,რომ აქ მოვიდნენ ჯვაროსნები და ხევსურები მათი შთამომავლები არიანო.ეს მოსაზრება გარეგნულ მსგავსებაზეა აგებული და მცდარია.
უგზოობის გამო ხევსურები მოწყვეტილნი იყვნენ დანარჩენ კუთხეებს.თვით სიტყვა ხევსურეთი ნიშნავს ღრმა ხევებიან ადგილს.
ხევსურეთის მთებში მოიპოვება მარმარილო და სპილენძი.
ხევსურების გადასახლება მოხდა გუდამაყარში,ხევში,კახეთში,გომბორზე.
1212 წელს ფშავ-ხევსურეთი თამარ მეფის წინააღმდეგ აჯანყებულა.აჯანყების მიზეზი უცნობია.თამარმა ივანე მხარგრძელი გაგზავნა აჯანყების ჩასაქრობად და ფხოველები დანებებულან.
ჩრდილოეთ კავკასიელები ყოველთვის ჩვენი მეგობრები იყვნენ,სანამ მე-14 საუკუნეში თემურ-ლენგმა არ გაამაჰმადიანა ისინი.მე-16 საუკუნეში კი შაჰ-აბასი ამხედრებდა მათ ჩვენს წინააღმდეგ.
1804 წელს მთიულეთის აჯანყების დროს,მეფის რუსეთმა მოისყიდა ხევსურები,რომ არ მიეღოთ მონაწილეობა აჯანყებაში და ეს აჯანყება დამარცხდა.
1812 წელს კახეთის აჯანყების დროს,რუსეთის ჯარი შატილამდე ასულა მეფე ერეკლეს ვაჟის,ალექსანდრე ბატონიშვილის დასაჭერად და შატილელებს მწარე მარცხი აგემეს რუსებმა.
ხევსურეთი უნაყოფოა,რადგან ნახევარზე მეტი კლდეებია.ამიტომ აქ მარტო მესაქონლეობაა.ეკონომიკურად ღარიბია.
მიწების მოპოვების მიზნით ხევსურები და ფშავლები ხშირად ომობდნენ.მიწების გამო ხევსური ხევსურსაც ხშირად კლავდა.ხევსური მწყემსობას არ კადრულობდა და ქირაობდა ან გუდამაყრელს ან მთიულს,ან ქისტს.
ხევსურულად ყველს კუსი ჰქვია.
გუდანის ჯვარის სახელით სამეკობროდ მიდიოდნენ.არსებობდა სისხლის აღების წესი.კაცის მოკვლის შემდეგ მკვლელს 80 ძროხა უნდა მიეყვანა დაზარალებულთან.ქალის მოკვლის შემთხვევაში 30,ქმარმა რომ ცოლი ან შვილი მოკლას 5 ძროხაც საკმარისია.
კეჭნაობა არის ხევსურული შურისძიების ერთ-ერთი სახე,რომელიც ფარიკაობას ჰგავს.ამჟამად ცეკვაში არის შემორჩენილი.
თუ კატას ჩამოახრჩობდნენ და ვინმეს სახლთან ჩამოკიდებდნენ,ეს წყევლას ნიშნავდა.
ქალი ხევსურეთში სრულიად უუფლებო არსება იყო.ქალის ცეკვა არ შეიძლებოდა ქორწილში.ქორწილის მერე ქმარს ცოლთან ერთი წლის მანძილზე ეკრძალებოდა დაწოლა.ქალი გადადიოდა მამისეულ ოჯახში და ხანდახან ქმრის ოჯახშიც მოდიოდა.ასე ქალს ეძლეოდა დრო,რომ შეჩვეოდა უცხო ოჯახს. ქმრის ოჯახი კი აკვირდებოდა ახალ რძალს,თუ რამდენად მშრომელია იგი.
დაშორების შემდეგ,ბავშვი მამასთან რჩებოდა.
თვიურის დროს,ქალი სახლიდან მიდიოდა იქვე ახლო-მახლო ქოხში და თვიურის დამთავრებამდე იქ რჩებოდა,რადგან უწმინდურად ითვლებოდა და ეგონათ,რომ ყველას მოჯადოება შეეძლო.
მშობიარობის დროს ქალი მარტო მშობიარობდა,რადგან მშობიარე ქალი უწმინდურად ითვლებოდა.მშობიარობიდან 2 კვირის მერე,საკლავს კლავდნენ სახლის ბანზე და ამ გზით ოჯახიც და ქალიც იწმინდებოდა.ისე ძალიან სასაცილოა,უწმინდურ ქალს ცხვრის სისხლით რომ წმინდავდნენ.
კეჭნაობის და გაუთავებელი მკვლელობების გამო ხევსურეთში ექიმობა საპატიო საქმედ ითვლებოდა.ოპერაციებს გაუტკივარების გარეშე აკეთებდნენ და ამტანი ხევსურები ამას იტანდნენ.
ხევსურულ სამოსს ჰქვია ტალავარი..
ხევსურული კოშკები სავარაუდოდ თუშებისგან და ქისტებისგან გადმოიღეს.
ქალები თმას იყვითლებდნენ საქონლის შარდით ან ნაცრით.
ხევსურეთში იყო სწორფრობის ტრადიცია,ფშავში წაწლობა.ქალი და ვაჟი ერთმანეთს ირჩევდნენ,შეეძლოთ ერთად წოლა,წელს ზევით მოფერება,მაგრამ სქესობრივი კავშირი არა.ამ ტრადიციით,ისინი ემზადებოდნენ სრულფასოვანი სქესობრივი ცხოვრებისთვის.ხევსურეთი ეს არის არშემდგარი სიყვარულის მხარე,სადაც ეს ტკივილი პოეზიაში დარჩა.
მომაკვდავი ადამიანიც უწმინდურად ითვლებოდა.მას სახლში სიკვდილის უფლება არ ჰქონდა და გარეთ ღია ცისქვეშ გაჰქონდათ.მიცვალებულს საფლავში არაყს ატანდნენ..მიცვალებულს წყაროს აუგებდნენ ხოლმე.ვინმე გამოივლის და შენდობას იტყვისო.
საქართველოშიც იყვნენ მისნები.ხევსურეთში იყო მესულთანე ქალი,რომელიც გარდაცვლილის სულის თხოვნებს კითხულობდა.
თუ ადამიანს მემკვიდრე არ ჰყავდა,აწყობდა ეგრეთ წოდებულ თავის დამარხვას და სიცოცხლეშივე იხდიდა პანაშვიდს.
ხევსურების რწმენით,საიქიო ერთი დიდი კოშკია,რომელსაც წყარო ჩამოუდის.
ხევსურეთშიც იყო ჭიაკოკონობა,მეკვლეობა.თეთრ გიორგის სთხოვდნენ გვალვისგან დაცვას.
პირველი ეკლესია მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში აშენდა ხევსურეთში.
მთავარი ღმერთი იყო მორიგე ღმერთი.მის მერე მოდიოდა კვირიკე.შემდეგ ადგილობრივი ღმერთები და ხატები:გუდანის ჯვარი,კოპალა,ანატორის ჯვარი,პირიმზე,სანება(მეკობრეობის ღმერთი),ხახმატის ჯვარი და მისი დობილები:აშექალი,მზექალი და სამძიმარი.
პირიმზე მამრობითი ამინდის ღმერთია,რომელიც მთის წვერიდან მეხს ტყორცნის.შესაძლოა,პირიმზისგან ისესხეს ბერძნებმა ზევსი.
